Жыццё паселішчаў у нечым нагадвае жыццё чалавека: яны нараджаюцца, сталеюць, уваходзяць у пару росквіту – і паміраюць.
У іх, як і ў людзей, лёсы розныя: нехта пасяліўся на скрыжаваннях шляхоў, на ўраджайных землях, у багатых лясах – і пацягнуліся да яго вандроўнікі, купцы, грошы, і сталі невялікія вёсачкі буйнымі гарадамі. А ў некаторых лёс, як кажуць, як зрання – так і да змяркання…
АДКУЛЬ ЁСЦЬ ПАЙШЛА
(Старонкі далёкай гісторыі)
Вёсцы Уласы Хойніцкага раёна – а першы пісьмовы ўспамін яе знойдзены ў люстрацыі Вялікага княства Літоўскага ад 26 чэрвеня 1600 года – лёс шчаслівай долі не абяцаў з самага пачатку. Заснавана вёска была, хутчэй за ўсё, аседлымі качэўнікамі, якія прыйшлі сюды з тэрыторыі сучаснай Заходняй Украіны яшчэ ў ХІІ стагоддзі – пра гэта сведчыць назва вёскі, якая, па меркаванні Андрэя Яскевіча, які шмат працуе ў архівах, дапамагаючы землякам аднаўляць гісторыю сваіх паселішчаў і радоў, пайшла ад цюркскага слова «улусы» – лагер качэўнікаў.
Жыхарам вёскі «не свяціла» быць багатымі ні пры якой уладзе ўжо хоць бы таму, што яе першапачынальнікі месца для пасялення выбралі не самае лепшае: зямля – пясочак, рэчка далекавата, замест бору – рэдкія пералескі… Не разжывешся з такім пасагам! Таму ўсё жыццё жыхары Уласоў працавалі многа і цяжка, а жылі ў большасці сваёй бедна.
Асноўныя прозвішчы ўласоўцаў – Дылянок і Міхедзенка (я, дарэчы, з апошніх): у 1795 годзе з 13 двароў, што налічвалася ў вёсцы, у адзінаццаці жылі Дылянкі і ў двух – Міхедзенкі. Пазней з’явіліся Панчанкі, Фешчанкі, Каваленкі – гэта, як і спробы запісаць гісторыі жыхароў вёскі, дазваляе зрабіць выснову, што практычна ўсе ў вёсцы ў той ці іншай ступені з’яўляліся раднёй адзін аднаму. Прозвішча Дылянок, па меркаванні таго ж Андрэя Яскевіча, пайшло ад Дзелянок – дзялянкі. А Міхедзенка – ад МЕХАдзенька: продак, на думку даследчыка, хутчэй за ўсё быў звязаны са здабычай ці продажам меху – скур дзікіх жывёл.
Найбольшая колькасць жыхароў – 120 двароў, 432 чалавекі – жыло ў Уласах у 1940 годзе.
Невялікая, нічым асаблівым не адметная вёсачка Уласы… Але ў яе гісторыі і лёсах яе жыхароў, як у кроплі салёнай вады, што нясе ў сабе ўсе ўласцівасці мора ці акіяна, адкуль яе зачэрпнулі, адлюстравалася гісторыя вялікай краіны.
КАШЭЛЬ КАРТОПЛІ
(Калектывізацыя ў гісторыі сям’і Майсея і Аксінні Міхедзенкаў, па-вясковаму – Маркоўскіх)
У Майсея і Аксінні было сямёра дзяцей. Хата – два вялікія пакоі, а паміж імі – сенцы. Зямлі не шмат, сям’я вялікая – перад самай рэвалюцыяй Майсей купіў яшчэ кавалак: скарыстацца ёй не паспеў, але гора яму тыя пару гектараў прынеслі нямала.
Калі пачалася калектывізацыя, Майсей быў не супраць уступіць у калгас. Але жонка нізавошта не хацела аддаваць сваю карову! Да і ўсё астатняе, што нажывалі сваім горкім мазалём: свіней, курэй. А яшчэ ў іх была веялка для ачысткі збожжа – яна і стала галоўным аргументам: кулак! Яго саслалі. У Аксінні забралі не толькі карову, якую яна так шкадавала аддаваць у калгас, але і хату, і ўсё, што было. Дзяцей выгналі на вуліцу. У калгас не прымалі. Аднавяскоўцам дапамагаць сям’і кулака забаранялі. Ну хоць ты лажыся і памірай!
Аксіння з дзецьмі выкапалі зямлянку з малюсенькім акенцам. Старэйшыя дзеці хадзілі па людзях: каму агарод ускапаюць, каму хату пабеляць. Старэйшыя дочкі, Вольга і Сафея, прыгожа вышывалі – а ў Уласах у тыя часы кожная паважаючая сябе жанчына павінна была мець некалькі вышытых фартухоў, на будні дзень і на свята. Многія прасілі Маркоўскіх дзевак вышыць фартух, плацілі хто кавалкам хлеба, хто бульбінай. А хто і нічога не даваў, яшчэ і іншым раілі: папрасіце Маркоўскіх дзевак, яны бясплатна зробяць!
Вольга з Сафеяй – яны, дзве адзінокія бяздзетныя сястры, так і пражылі ўсё жыццё ўдваіх, дапамагаючы расціць пляменнікаў – да старасці помнілі, як нехта з аднавяскоўцаў дазволіў ім перакапаць картаплянішча і забраць сабе тое, што знойдуць на полі. А там столькі бульбы засталося – знарок пакінулі, каб дапамагчы беднай Аксінцы з дзецьмі. І таго блінца са скваркамі, што сунула цішком ёй запазуху баба Харцінка, Вольга помніла да скону…
Хоць былі і іншыя ўспаміны. Дзесяцігадовую Олю паклікалі ў Масаны, у суседнюю вёску, дапамагчы капаць бульбу. А ў якасці разліку далі кашэль картоплі – добры пуд. Ісці дахаты трэба было кіламетраў пяць, калі не больш. І несла дзіця той кашэль, і за пачопку валакла па дарозе. Знемаглася, сплакалася – але прыцягнула дахаты…
А назаўтра, калі маці і старэйшыя дзеці пайшлі ў заработкі, а дома засталіся толькі малыя, прыйшлі нейкія людзі і сталі ламіцца ў падпёртыя знутры дзверы. Дзеці загаласілі, адзін з няпрошаных гасцей, прыезджы, хацеў пайсці, а мясцовы актывіст ўшчаміўся ў зямлянку праз малюсенькае акенца і забраў усю картоплю, што прыцягнула напярэдадні Оля.
А потым ад Майсея прыйшло пісьмо, у якім ён прасіў прыслаць даведку, дзе былі б звесткі, якая ў яго сям’я, колькі было зямлі, хто яе апрацоўваў, ці карысталася наёмная праца. Аксінка пайшла да старшыні сельсавета, але той сказаў, што такую даведку не дасць, бо падпісваў папярэднюю, па якой яе мужа саслалі. І даведку напісаў калгас, яшчэ і камсамольцы падпісаліся. Дзіва дзіўнае – Майсея адпусцілі! І нават выплацілі кампенсацыю – 5 тысяч рублёў. Хату ім, вядома ж, не аддалі, з яе зрабілі калгасную лазню, але былі яны працавітыя, паціху разжыліся.
І ўсё было б добра, калі б не вайна…
ЯБЛЫКІ НА ПАДЛОЗЕ
(Вайна ва ўспамінах Алены Міхедзенка, у дзявоцтве Дылянок, па-вясковаму – Рыгорчыкавай)
Калі пачалася вайна, я жыла ў сям’і старэйшай сястры Просі (Ефрасінні).
Бацькоў раскулачылі і саслалі, калі мне было гадоў 3-4, дакладна не ведаю, бо метрыкі не захаваліся: ні дня, ні нават год свайго нараджэння дакладна не ведала, запісалі з 1929, хоць казалі, што на самой справе на год старэйшая. Мамы сваёй не памятаю, і картачкі ніводнай не захавалася, не ведаю нават, як яна выглядала. Памятаю толькі, калі бацькоў ссылалі, напяклі ім у дарогу смачных коржыкаў, і нешта мне далі, каб не плакала. І я сядзела, ела тыя коржыкі і думала: вось зараз даем і пабягу маму даганяць. Бацькі забралі з сабой толькі самага меншага сына, Івана, яму годзік споўніўся. А нас, чацвярых, па людзях разабралі, толькі два старэйшыя браты былі ўжо самастойныя. Я перш жыла ў бацькавай сястры. Калі малая была, то мяне радня з хаты ў хату, як памыйнае кацяня, перакідвалі – каму патрэбен лішні рот? А як падрасла, то, наадварот, кожны хацеў узяць да сябе: работніца!
У Просі я жыла, бо ў яе тады дзіця малое было, Грышка, гадкі тры-чатыры. А сястра хварэла, ногі ў яе балелі. Мужа яе, Міхаля, на вайну забралі. Уся работа на мне, 14-гадовай.
Вайна пачалася неяк не страшна. Немцаў мы не бачылі. Некаторых мужчын на вайну забралі, актывісты ў лесе схаваліся – ну, быццам бы партызаны. А тады сталі казаць, што сяло могуць спаліць, бо з Каўпаком у Карпаты шмат мужчын з Уласоў пайшло. У каго дабро якое было, то ў зямлю закопвалі. А ў нас не было чаго хаваць, ды і не было каму.
У той дзень, 22 мая 1943 года, на веснавога Міколу, ранкам пачулася страляніна, сталі крычаць «Немцы!». А то не немцы, а паліцаі былі – яны ішлі дзвюма шарэнгамі, ачаплялі вёску, з боку Украіны, з Машава. Людзі пабеглі праз той канец вёскі, што яшчэ быў не ачэплены, у лес. Мне Прося дала коржыкаў у прыпол, Грышку на рукі і загадала ўцякаць у лес. А сама пазней прыйшла, знайшла нас.
А многія не сталі ўцякаць. У той дзень жанчына ў вёсцы памерла. Дык падумалі: каля смерці не зачэпяць, і пайшлі ў хату, дзе нябожчыца ляжала. А хто хваліўся: у мяне радня ў паліцыі, выбавяць. Але ж нікога не выбавілі і не пашкадавалі… Усіх сагналі ў школу. Загадалі выкапаць яму і расстралялі. 160 чалавек там ляжыць. Дзяцей, казалі, на штыкі падкідвалі – і ў яму. Поўную, пад самы верх залажылі. Пяском трохі прысыпалі – зямля варушылася, кроў праступала, цякла ў пелю, што за школай…
Потым сталі сяло паліць – я залезла на бярозу і глядзела, як хаты адна за другой загараюцца.
Але ўсё не спалілі, некалькі хат засталося. А назаўтра дождж пайшоў. Усе, хто хаваўся ў лесе, абмоклі, змерзлі, есці хочацца. Каторыя рашыліся пайсці ў сяло, пабачыць, што там, мо, ўзяць што, абагрэцца. Сабраліся ў крайняй уцалеўшай хаце, запалілі печ. І тут зноў паліцаі нарваліся. Спалілі ўсіх у той хаце, шаснаццаць чалавек.
І так многа людзей пастралялі: каго ў дварэ, каго на ўзлеску – дзе каго ўбачылі.
Мы зладзілі нейкі курэнь, агеньчык з тоненькіх галінак расклалі, каб дыму не было, сядзелі, грэліся. Потым да нас прыбілася яшчэ адна маладзіца з нашых з малым дзіцём. Браціха яе прагнала са свайго кураня: маўляў, малы будзе плакаць, і нас усіх паб’юць. Сталі мы жыць разам: Прося дзяцей глядзіць, а мы з Аленай бегаем, шукаем, дзе якіх харчоў знайсці – грыбоў, ягад. Аднойчы карову ўбачылі – узрадаваліся! Неяк мы яе прыманілі, прывялі да свайго кураня, падаілі, дзяцей накармілі. А потым яе забралі, нібыта гаспадар знайшоўся. Хоць, можа, то і не гаспадар быў, але што мы каму дакажам?
Да лістапада хаваліся мы ў лазе. На Міхайла нас вызвалілі.
Прыйшлі ў сяло, зіма настае – а дзе жыць, што есці? Выкапалі зямлянку вялікую, і там пасялілася некалькі сямей. Пасярэдзіне печ стаяла, а кругом палаці. Капалі мерзлую бульбу і пяклі з яе бабонікі – такія смачныя здаваліся! Есці ўвесь час хацелася.
Я на тыф захварэла. Качалася, трызніла ў гарачцы. Здалося, што нехта прыйшоў у зямлянку і прынёс у прыполе чырванабокіх яблыкаў, а яны рассыпаліся. Злезла з пасцелі дадолу, поўзаю, шукаю, куды закаціліся… Нехта прынёс мне пяць яблыкаў – маленькіх, кіслых. Мо, яны мяне і ўратавалі? Выжыла ж…
ПРЫЗ ПАШЫ АНГЕЛІНАЙ
(Пасляваеннае жыццё ў гісторыі сям’і трактарысткі Кацярыны Краўчанка, дзявочае прозвішча Панчанка, па вясковаму – Верына)
Адраджэнне вёскі ішло цяжка і балюча. Лясы ў нас слабенькія – гэта не велікаборскі сасоннік. Дый каму той лес нарыхтоўваць, на чым вазіць? Жанчыны, дзеці… Але ж валілі, вазілі на валах, у каго яны былі, на каровах складвалі, як маглі, нейкія хацінкі, накрывалі іх чаротам – больш не было чым. Капалі гліну, фармавалі цэглу, сушылі на сонцы – трэба было ляпіць печы.
Першы старшыня калгасу Мікалай Міхедзенка з жонкай і дачкой
Пасля вайны, як і да вайны, старшынёй мясцовага калгаса – першапачаткова ён насіў назву імя Калініна – быў Мікалай Андрэевіч Міхедзенка, якога за яго жорсткі характар аднавяскоўцы празвалі Воўк. Расказвалі, што без яго дазволу ніхто не мог пабудаваць хату: старшыня павінен быў зацвердзіць «праект». Калі ж смельчакі знаходзіліся, то хаты потым даводзілася разбіраць і перарабляць нанова – так, як сказаў старшыня.
Пазней – мусіць ужо тады, як да калгаса далучылі вёскі Уласы і Чамкоў і назвалі яго «Зара» – гаспадарку ўзначаліў Кончыц. Менавіта пад яго кіраўніцтвам у вёску прыйшла электрычнасць, былі пабудаваны млын, круглыя кароўнікі. Кончыца, як і Нячосу, які змяніў яго на гэтай пасадзе, успаміналі ва Уласах добрым словам: яны пакінулі пасля сябе шмат добрых спраў.
Рыгор Міхедзенка
Механізатары
Мікалай Кудрын
Стала з’яўляцца тэхніка – трактары, машыны. Першымі вадзіцелямі былі Іван Панчанка, Грыша Міхедзенка, Пётр Міхедзенка. Трактарыстамі – Іван Панчанка, Барыс Міхедзенка, браты Аляксей і Іван Дылянок і іншыя. Кавалём быў Мікалай Кудрын, а першым і адзіным калгасным токарам – Аляксей Міхедзенка. Брыгадзірам трактарнай брыгады – Аляксей Дылянок, якога ўсе ў вёсцы, старыя і малыя, звалі па бацьку – Фаміч.
Была ў нашай вёсцы і жанчына-механізатар Кацярына Панчанка (пазней яна змяніла прозвішча на Краўчанка), якой у сярэдзіне 70-х гадоў у Маскве ўручалі прыз імя першай трактарысткі Пашы Ангелінай. Гэты прыгожы прыз і цяпер стаіць на пачэсным месцы ў доме Кацярыны Пятроўны ў вёсцы Храпкаў, дзе яна жыве зараз: бадай што адзінае, што забрала яна з хаты, калі высялялі пасля Чарнобыля.
З маленства лёс Кацярыну мала сказаць, што не песціў – біў з нагі! У вайну, без віны вінаватага, забілі бацьку. На руках у маці, Веры Панчанкі, засталося пяцёра дзяцей. І ніадкуль аніякай дапамогі! Зведалі і голад, і холад, і галечу.
А ў дзяўчыны было зусім не дзявочае захапленне: тэхніка. Ёй падабалася ўсё, чым забаўляліся хлапчукі. І Кацярына, скончыўшы школу, паехала вучыцца ў Рудакоў на трактарыстку. Адтуль вярнулася не толькі з пасведчаннем, і з сынам – але без мужа. Насмешкі… А яна не звяртала ўвагі – працавала на трактары нароўні з мужчынамі. І гадавала дзіця. А яшчэ дапамагала маці, якой на старасць другая дачка, што пайшла замуж за ўдаўца на траіх дзяцей, аддала на выхаванне свайго сына.
Пазней і яна знайшла сваё шчасце: праводзіць меліярацыю ў вёску прыехаў Міхаіл Краўчанка, ды так і застаўся ва Уласах. Пазней у іх з Кацярынай нарадзілася яшчэ двое сыноў.
А потым прыйшло і прызнанне – прыз Пашы Ангелінай.
НОЧ У АДСЕЛЕНАЙ ВЁСЦЫ
(З успамінаў Вольгі Міхедзенка, па-вясковаму – Паўлоўскай)
– Наша вёска ад Чарнобыля напрасткі мо якіх сем кіламетраў, уначы відалася, як свецяцца агні на станцыі. У Янаў – у нас Прыпяць, горад атамшчыкаў, усе Янавам звалі, як колішнюю вёску, на месцы якой яго пабудавалі – мы за каўбасой ездзілі, там у магазінах усяго хапала. Туды і моладзь уласоўская падалася – хто працаваць, хто вучыцца. Не памятаю хто, здаецца, Жэня Барысаў у нядзелю ранкам прыехаў з Янава і сказаў, што на станцыі нешта ўзарвалася. Ну, хай сабе, падумалі людзі, ці мала што ў свеце ўзрываецца – і займаліся далей сваімі справамі: кароў пасвілі, гароды садзілі, у калгас на работу хадзілі – сама ж пасяўная!
Калі верталёты сталі лятаць, садзіцца за вёскай, стала неяк трывожна. Але фельчарка наша, Маня Кузякіна, супакоіла: маўляў, людзі з раёна прыязджалі, сказалі кіпяціць ваду і малако, а так нічога страшнага.
А калі дзяцей прыехалі забіраць, тады ўжо ўсе напалохаліся. З міліцыяй, з настаўнікамі. У Насці Барысіхі істэрыка ўсчынілася: не аддам, кажа, сваіх хлопцаў – у яе яшчэ двое малодшых у школу хадзілі, што мне, тое і ім. Усё сяло сабралася каля іх двара… Але дзяцей усё роўна забралі.
На 1 мая многія дзяцей у госці чакалі – адбілі тэлеграмы, каб не ехалі: ці мала што?
А ў суботу перад Велікаднём загадалі ўсім весці на ферму кароў і свіней і грузіць на машыны. Ой, як жа страшна было! Кароў перад тым ужо дні тры не выганялі на пашу, яны, як выйшлі з двара, шалелі: рыкалі, ляцелі немаведама куды – не ўтрымаць.
Спачатку калгасных кароў пагрузілі, у раён адправілі, потым – свойскіх. Яшчэ пыталі, ці хоча хто забраць пасля, праз тры дні, сваю жывёлу – такіх у асобны спісак запісвалі. Неяк усе там бегалі, мітусіліся, крычалі, каровы рыкалі.
І раптам стала ціха… Нехта азірнуўся і кажа:
– Бабы, пабачце – каровы плачуць…
І праўда: у кароў, што стаялі навязанымі каля агароджы, па пысах цяклі мокрыя ручаінкі. Тады ўжо і мы ўсе разгаласіліся.
А я сваю карову здаць не змагла: яна першы дзень, як выйшла на пашу, рог страціла. Залыгаць яе вяроўкай не змаглі – не было за што, а сама яна, такая наравістая, не пайшла – і хлебам прыманьвала, і дубцом падганяла – ні ў якую! Сказалі: заставайцеся, заўтра прыедзем забяром. Я нават узрадавалася: яшчэ ноч мая Малышка ў сваім хляве пераначуе. Ведала б, чаму…
Вечарам людзі дахаты вярнуліся, змучаныя ўшчэнт. Якія ўжо там яйкі, кулічы, хату прыбіраць – паснулі ўсе.
А праз колькі гадзін, пасярод ночы іх пабудзілі: збірайцеся, ідзіце да канторы, там аўтобус чакае. З сабой нічога не браць, толькі дакументы, грошы і змену бялізны: праз тры дні вернецеся. А мне сказалі адпачываць, пакуль машына за каровай не прыйдзе. Які там адпачынак! Ото была сапраўдная ўсяночная ў вёсцы – ніхто вокам не звёў! Мы з сястрою, Насцяй, жылі разам: яна збіраецца ехаць, а я застаюся.
Як аўтобус з людзьмі ад’ехаў, я думала, што розум страціла. Сціх яго гул – і ўсё, мёртвая цішыня. Цісне, цісне табе на грудзі – дыхаць ужо няма чым! Добра, што недзе певень закукарэкаў…
Пайшла дахаты. Насця сказала сабраць што лепшае, бо ніхто не паверыў, што на тры дні высяляюць, людзі цэлыя клункі прыцягнулі, Мікалай Кудрын нават пральную машыну забраў. А што лепшае? Адкрыла шафу – і галашу на ўсю галаву! Гэтую кофту сястра купіла за прэмію перадавой даярцы. А апінку брат, Васіль, калісь з Калінінграда прывёз. Жакетка плюшавая – калісь модная была, але зараз, мусіць, не носяць такія. Посцілка саматканая – Алена, браціха, падарыла… Валодзі, сына, форма марская – з арміі ў ёй прыйшоў, у марфлоце служыў. Насціны вышыўкі на сценах… У сцёбцы мяшок цукру стаіць – ніколі не купляла столькі, а тут, думаю, хай будзе – лета ж наперадзе. Што лепшае? Што браць?
Так усю ноч прахадзіла, як пацераная, і нічога не сабрала. Ох, і давала мне потым дыхту сястра: людзі за паўгадзіны сабраліся, а ты за ноч не змагла. Але ж і праўда: не змагла…
Машына ўжо пад абед прыехала. Неяк загналі мы карову – супакоілася яна ў сваім хляве. І толькі сабраліся ехаць – бяжыць нехта з канца сяла. Прыгледзелася: Грыша Пятрэнкаў, ляснік наш! Як да ён застаўся ў вёсцы, калі ўсіх людзей вывезлі? Аказваецца, мужык напіўся, зачыніўся ў лазні і заснуў. Жонка грукала-грукала – не дазвалася, і паехала з усімі людзьмі, а ён застаўся. А ранкам прачомаўся – спужаўся: няма нідзе нікога. Думаў, вайна пачалася… Таксама радаваўся, як нас пабачыў.
Так мы і паехалі разам людзей сваіх даганяць.
Каторыя з аднавяскоўцаў прыязджалі ў Уласы на Радуніцу, забіралі што сваё, у хаты заходзілі, а мы з Насцяй – не. Амаль адразу за намі сын мой, Валодзя, прыехаў і забраў у Калінінград.
У кожнага з паселішчаў, як і ў людзей – свой лёс. Яны нараджаюцца, жывуць доўгае ці не вельмі жыццё – і рана ці позна паміраюць. Некаторыя – сваёй смерцю, паступова адпраўляючы ў вялікі свет дзяцей і праводзячы на клады старажылаў. А іншых пазбаўляюць жыцця гвалтоўна – так пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС умярцвілі сотні беларускіх вёсак, у ліку якіх – і мае родныя Уласы.
І цяпер вёска жыве толькі ва ўспамінах сваіх жыхароў, якіх застаецца ўсё менш. А так хочацца, каб ад яе засталіся не толькі скупыя радкі ў слоўніках і манаграфіях, а і жывая памяць, якая – самая каштоўная гісторыя.
Калі хто хоча падзяліцца ўспамінамі пра нашу вёску і аднавяскоўца, пішыце мне на электронную пошту nina-rybik@yandex.ru ці на звычайную 231201, г. Астравец, вул. Энгельса, 2а, рэдакцыя газеты «Астравецкая праўда».
Ніна РЫБІК (Міхедзенка), ураджэнка в. Уласы.
